Ahozko eta Idatzizko Literatura: Ezaugarriak eta Kopla Zaharrak

1. Ahozko Literatura: Ezaugarriak, Transmisioa eta Gordelekua

Ahozko literatura hitzez transmititzen den literatura da, hau da, ahotik belarrira pasatzen dena. Herri guztietan izan da lehen literatura mota, eta bere ezaugarri nagusiak hauek dira:

• Herrikoa: Jatorri kolektiboa du.
• Tradizionala: Belaunaldiz belaunaldi transmititzen da.
• Pedagogikoa: Ikasteko eta ondo pasatzeko helburua du.

Mendeetan zehar bizirik irauteko, berezko ezaugarri bereziak ditu, hala nola: musika, errima, erritmoa, neurria eta batzuetan dantza. Horiei esker, herriaren oroimen kolektiboan gordeta geratu da. Kantua eta bat-batekotasuna ezinbestekoak dira. Laburbilduz, memorian gordetzeko eta belaunaldiz belaunaldi pasatzeko egindako literatura da.

Transmisioa eta Gordelekua

Ahozko literatura ahoz aho pasatu da, gurasoengandik seme-alabengana. Ez zen idatzita gordetzen, eta horregatik, oroimena eta ahozko jarduna izan dira transmisioaren giltzarriak. Festa giroetan, kantuetan, ipuinetan, esaeretan eta bertsoetan bizi izan da, herriaren eguneroko bizitzarekin bat eginda. Horrela, herriak berak zaindu eta mantendu du altxor hori.

Altxor hau herrian bertan gorde da: herri-kantetan, ipuin tradizionaletan, atsotitzetan, erromantzeetan, abestietan eta bertsolaritzan. Euskal Herrian, bereziki, ahozko literatura oso aberatsa da, euskarazko idatzia berandu garatu zelako; XVI. mendean Etxeparek lehen liburua argitaratu zuen arte, ahozko literaturak bakarrik iraun zuen. Hala ere, horri esker gure herriak kultura eta hizkuntza bizirik mantendu ditu.

Beraz, ahozko literatura ez da inoiz galtzen; gure herriaren oinarria da, eta gaur egun ere gure identitatearen parte bizia izaten jarraitzen du, mendeetan zehar gordetako altxorra transmititzen eta gozatzen jarraituz.

2. Ahozko eta Idatzizko Literaturaren Bilakaera

Ahozko literatura hizkuntza hitzez sortu zenetik dago, hau da, ahotik belarrira pasatzen zen lehen literatura. Herri guztietan izan da lehen literatura mota, eta mendeetan zehar iraun du, musika, errima, erritmoa, neurria eta batzuetan dantza erabiliz. Horrela, ahozko literaturak memorian gordeta eta belaunaldiz belaunaldi transmitituz bizirik iraun du. Ahozko literatura beti izan da herrikoa, irakasteko eta gozatzeko modukoa, eta festa giroan eta kantuekin lotuta garatu da.

Idatzizko literatura, aldiz, idazten ikasi eta, batez ere, inprentak liburuak argitaratzen hasi zirenean hasi zen garrantzia hartzen. Euskal Herrian, 1545. urtean, Bernart Etxeparek lehen euskal liburua, Linguae Vasconum Primitiae, argitaratu zuen arte, ahozko literatura bakarrik nagusi izan zen. Idatzizko literaturak aukera eman zuen ahozko altxorrak gordetzeko, zabaltzeko eta finkatzeko, eta horrek euskal kultura eta hizkuntza bizirik mantentzea ahalbidetu zuen.

Laburbilduz, ahozko literatura mendeetan zehar egon da, eta idatzizko literatura 1545. urtetik hasi zen, liburuak eta inprenta agertzeagatik, ahozko tradizioa gero eta finkatuago gorde eta transmititzeko.

3. Kopla Zaharren Analisia: Estrofak eta Ezaugarriak

Estrofa 1

• Atal sinbolikoa: “Txantxibiri, txantxibiri gabiltzanian” (erritmo errepikakorra); “Elorrioko kalian” (kokapena adierazten du, festa giroa ulertzen da, elipsia).
• Elementu poetikoak: “Astoak eta atsoak” (elementu tradizionalak, azalpen luzerik gabe). Kopla oso erritmikoa eta musikala da, kopla zaharrekoa.
• Irudi fokala / Ondorio tematikoa: Ekintza nagusia: hamalau atso tronpeta jotzen zazpi astoren gainian. Mezua: barrea eta ospakizun giroa.
• Metrika: 8 – 8 – 10 – 8.

Estrofa 2

• Atal sinbolikoa: “Astoak txiki-txikiak, atsoak kristonak!” (deskribapen laburra eta bizia, elipsia). Errepikapen eta kontrastea (“txiki-txikiak / kristonak”) musika efektua sortzen du. “Zazpi astoren gainian” (irudi bizia, ikusleak osatzen du irudimenez, elipsia). Kopla oso erritmikoa eta barre sortzeko modukoa.
• Irudi fokala / Ondorio tematikoa: “Nola demontre konpontzen ziran…” (ekintza zuzena, umorez betea). Mezua: exagerazioa eta kontrastearen bidez umorea.
• Metrika: 8 – 8 – 10 – 8.

Estrofa 3

• Atal sinbolikoa: “Saltzen, saltzen” (aditzaren errepikapena, erritmoa sortzeko). Festa edo jolas giroa ulertzen da (elipsia). “Txakur txiki baten karameluak” (irudi poetiko eta bizia, erritmoa eta elipsia sortzen du).
• Irudi fokala / Ondorio tematikoa: “Está muy bien!” (konfiteroaren erreakzio zuzena eta dibertigarria). Mezua: dibertsioa eta parte-hartzea.
• Metrika: 8 – 11 – 4 – 9 (tradizionala eta erregularra).

Estrofa 4

• Atal sinbolikoa: “Otxandiano, karnabal egunian” (giroa eta leku sinbolikoak, elipsia). Erritmo naturala, kantatzeko edo errezitatzeko egokia. “Sombreruaren gainian” (irudi poetiko eta jostagarria, ikusleak osatzen du irudimenez, elipsia).
• Irudi fokala / Ondorio tematikoa: Ekintza argia: “comeremos chocolate sombreruaren gainian”. Mezua: umorea, tradizioa eta ospakizuna. Lerroen luzerak eta hizkuntza nahasketa (euskaraz/gaztelaniaz) erritmo jostagarria sortzen dute.
• Metrika: 11 – 8 – 6 – 9 – 8 (librea, bizia eta musikala).

4. Kopla Zaharrak: Definizioa, Egitura eta Funtzioa

Kopla zaharra euskal kantua da, lau lerroz osatua, eta bi zati nagusi ditu:

1. Atal sinbolikoa: Naturako elementuak agertzen dira (loreak, zuhaitzak, animaliak), irudi sinboliko gisa.
2. Atal esanahizkoa: Mezua edo ideia nagusia azaltzen da, gaiari lotuta.

Kopla zaharrak askotan umoretsuak dira eta onomatopeiak erabiltzen dituzte.

Egitura eta Metrika

Egitura aldetik, lau lerrotakoak dira:

• Lehen bi lerroak: 8 silaba eta errimadunak.
• Hirugarrena: 10 silaba eta errimarik gabe.
• Laugarrena: 8 silaba eta errimaduna.

Bertsoekin antzekotasunak baditu, baina kopletan ideia batetik bestera azkar pasatzen da eta ez da beti argi nola lotzen diren irudia eta mezua, nahiz eta erritmoa eta oreka mantentzen dituzten.

Historia eta Funtzioa

Historikoki, kopla zaharrak taldean kantatzen ziren, eskean ibiltzearekin edo jaietan, eta Erdi Aroan sortu ziren. Lehen janaria jasotzeko erabiltzen ziren, baina gaur egun dirua biltzeko edo ohitura tradizionala mantentzeko kantatzen dira.

Koplen gai nagusiak oso anitzak dira: loreak, fruituak, zuhaitzak, landareak, hegaztiak, animaliak, eguzkia, izarrak, itsasoa, urrea, harriak… eta pertsonaiak ere agertzen dira, batez ere goraipena edo gogora ekartzeko kopletan.

Funtzioa da kantu eta musika batekin lotzea, erritmo berezia ematea eta herri-jakintzaren parte izatea. Kopla batzuk dirua edo janaria eskatzeko dira, eta beste batzuk pertsonak laudatzeko edo gogoratzeko. Adibidez, Aita Inazio goraipatuz, giroa eta positibotasuna transmititzen da: “Aita Inazio, mendiko lorea, plaza zaharrean dantzan ikusi da…”.

Laburbilduz, kopla zaharrak euskal kultura eta tradizioaren zati garrantzitsua dira, naturaren irudiekin, mezuekin eta erritmo bereziarekin.